Astrid Beckers en Karin Cox – Oktober 2023.
Deze recensie is eerder gepubliceerd in Handboekbinden. Ambacht, kunst, techniek. Jaargang 16, nummer 3, 2023.
Conservation of Books werd begin dit jaar groots aangekondigd als zijnde hét boek over boekrestauratie en conservering. Alle kennis van 70 specialisten bijeengebracht onder de redactie van restaurator Abigail Bainbridge. Wie vol enthousiasme het boek wilde bestellen werd veelal in zijn enthousiasme getemperd door de prijs: € 215,00 (£ 190,00).Maar wat krijg je nu eigenlijk precies voor dat geld?
De claim in de eerste regel van het boek is stevig: ‘the first comprehensive reference on book conservation’ voor restauratoren, bibliothecarissen, conservatoren, handelaren, wetenschappers en anderen. Alle kennis in één boek ‘to have an overview of all of the material in one place, up-to-date to the same point, written with the same goals.’
Een compleet boek voor een heel brede doelgroep, van ál het materiaal, up-to-date, elk hoofdstuk met hetzelfde doel geschreven. Dat is een grote belofte. Al nuanceert Bainbridge meteen in de volgende regel dat iedere auteur over het hem of haar toebedeelde onderwerp een heel boek had kunnen schrijven.
Het boek is onderverdeeld in vijf delen: boek structuren en hun geschiedenis, materialen en degradatie, restauratie theorie en ethiek, preventieve conservering en restauratie technieken. Ieder deel weer onderverdeeld in artikelen geschreven door diverse specialisten op hun vakgebied. Het hele boek is geïllustreerd met duidelijke en verhelderende tekeningen en aan het eind van ieder hoofdstuk een zeer uitgebreide bibliografie voor wie verder wil studeren.
Ruim een derde van het boek gaat over historische bindwijzen. Bainbridge stelt dat veel vakliteratuur alleen de westerse boek(band)en bespreekt, ze noemt dat zelfs ‘blatant racism’. In dit boek is er dan ook veel aandacht voor bindingen uit het gebied ten oosten van de middellandse zee (o.a. Koptisch, Byzantijns, Islamitisch en Joods) en Azië is zelfs oververtegenwoordigd. Van de zeven hoofdstukken over bindwijzen, geordend naar werelddeel, gaan er drie over Azië waarbij meerdere bindwijzen meermaals worden besproken. Binnen de Europese bindingen hebben de vaak vergeten albums en scrapsbooks een, weliswaar kort, eigen hoofdstuk. Toch lijken er ook in dit boek delen te ontbreken. Oceanië en Australië, Rusland (het woord ‘Russia’ komt 2x voor in één zin over niet verder uitgelegd ‘Russisch leer’) lijken te zijn vergeten en het Zuidelijk deel van Afrika wordt zonder toelichting ook overgeslagen.
Het Europese manuscript-hoofdstuk heeft geen geografische onderverdeling zoals het Aziatische deel, maar vertelt over drie bindwijzen in de gehele periode in héél Europa: Karolingisch, Romaans en Vroeg Gotisch. De grote groep boeken met alleen een perkamenten of lederen omslag worden stilzwijgend overgeslagen.
Een zelfde verhaal geldt voor het hoofdstuk papier. Er is één hoofdstuk Europees handgeschept en machinaal papier wat het met acht bladzijden moet stellen. Daarentegen zijn er drie hoofdstukken over Aziatisch handgeschept papier: 21 bladzijden vol jaartallen, plaatsnamen, Latijnse plantennamen, dynastieën en mensen, het is een geschiedenis van Azië in plaats van een beknopte beschrijving van papier. De rest van de wereld wordt wederom overgeslagen.
Het boek lijkt te worstelen met het vinden van het juiste niveau van detail en doelgroep. Neem het hoofdstuk over materialen. ‘Skin’ is één hoofdstukje van drie bladzijden, waarin zowel leer als perkament één alinea krijgen. Net iets te beknopt, meer dan de overbekende basis wordt niet besproken. ‘Manuscript media’ (11.11) daarentegen is een prachtig hoofdstuk over diverse pigmenten, inkten en hun gedrag waaronder degradatie.
In ‘materialen en hun degradatie’ geeft het hoofdstuk over de tien oorzaken van verval een duidelijk overzicht van de risico’s voor boeken(collecties). Samen met het hoofdstuk over preventieve conservering is het voor iedereen die boeken op de plank heeft staan een goed begin om na te denken over risico’s en hoe ze te beperken. Al was het mooi geweest als er ook wat meer aandacht was geweest voor wat te doen als het toch mis gaat. Je bewust zijn van brandgevaar is één ding, maar wat te doen als het toch mis gaat? Het vervolghoofdstuk gaat daarentegen wel erg diep in op de chemie van degradatie. ‘Polymers and their degradation’ gaat 30 bladzijden lang in op chemische samenstellingen en reacties. De diverse vormen van degradatie van verschillende materialen wordt tot op moleculair niveau besproken. Het hoofdstuk vraagt minimaal basiskennis van de chemie en zeker doorzettingsvermogen.
Heel nuttig zijn hoofdstukken over opslag, transport, tentoonstellen en digitaliseren. Al is de doelgroep zowel breed als onduidelijk. Een eenvoudige boekschoen wordt uitgebreid uitgelegd inclusief duidelijke tekening, maar vervolgens wordt er een behoorlijke basiskennis verondersteld bij het zonder toelichting vermelden dat voor de materiaalkeuze voor verpakkingen men de meest recente internationale normen kan raadplegen (ISO 11799:2015, BS 4971:2017).
Het derde deel ‘Approches to conservation’ lijkt zich in eerste instantie vooral op instellingen te richten waarbij collectiebeheer en ‘stakeholders participation’ bij alle objecten een grote rol speelt. Het hoofdstuk maakt duidelijk dat er een verschil is tussen een boekbinder die boeken opnieuw inbind en een restaurator. Het hoofdstuk begint zelfs met ‘Wat een restaurator onderscheidt van een ambachtsman is de kritische benadering van interveniërende en preventieve zorg, die gebruik maakt van ambachtelijke vaardigheden, expertise, wetenschappelijk inzicht, samenwerking met belanghebbenden en een diepgaande ethische bezinning.’ Kennis van restauratie–ethiek en de vraagstukken die rond restauratie spelen is voor iedereen die zorg draagt voor cultureel erfgoed van belang. Bijvoorbeeld vragen over wel of niet ingrijpen, wat te doen met oudere reparaties, vervangen van ontbrekende onderdelen en wat zijn de culturele en financiële implicaties van ingrijpen. Al is het maar om in gesprek met een restaurator beter beslagen ten ijs te komen of je te realiseren dat er echt een verschil is tussen restauratie en het zonder verdere overwegingen herbinden van een boek.
Het laatste deel gaat over restauratietechniek onderverdeeld in de behandeling van individuele materialen en structuren. Dit hoofdstuk kan in principe al nooit volledig zijn, daarvoor is de praktijk van restauratie te breed. Maar het hoofdstuk ‘over de restauratie van constructies’ beschrijft maar één type boek, het meeste bekende westerse boektype: meerdere katernen, genaaid met garen op bindingen, aangeregen of aangelijmde platkernen. De rest, inclusief alle niet westerse bindingen, komt niet aan bod.
De hoofdstukken over de behandeling van individuele materialen geven niet veel meer dan een opsomming van technieken en zelfs dan zijn ze vaak niet volledig. Zo worden nat-behandelingen van papier geheel overgeslagen. Maar ook hier weer een heel uitgebreide bibliografie voor verdere studie.
Maakt Bainbridge haar ambitie waar? Deels. De doelgroep is te groot en het onderwerp te breed om volledig te kunnen zijn. Met 70(!) auteurs is het bijna te verwachten dat er dubbelingen ontstaan, auteurs elkaar soms tegenspreken en er tussen diverse hoofdstukken verschil in detail en diepgang is. Hier had Bainbridge harder in moeten grijpen.
Met een prijskaartje van € 215,- vormt dit boek een forse investering en het is zeker niet zo, dat dit boek andere aankopen overbodig gaat maken. Dat gezegd hebbende is het een bewonderingswaardige poging om een overzicht te geven van de stand van zaken rond collectiebeheer en restauratie. Niet alle artikelen zijn voor iedereen, maar iedere boekliefhebber zal zeker iets van zijn/haar gading vinden en de uitgebreide bibliografieën per hoofdstuk geven een fantastische ingang tot verdere studie. En natuurlijk is er altijd nog de digitale versie voor £ 38,69.
Conservation of books, red. Abigail Bainbridge
Routledge, 2023, 735 p. gebonden. ISBN 9780367754907, €215,- | ePub £38,69 (via de uitgever).