Tekst en fotografie: Astrid Beckers – 11 mei 2020.
Meestal krijgen boeken aandacht voor hun band omdat deze mooi is: zeldzame materialen, mooie stempeling, blind- of gouddruk, kleurenspel, handwerk van uitermate hoog niveau.
Maar voor deze bijdrage wil ik u graag voorstellen aan een boekje dat klein, dun en vies is. Er is absoluut geen sprake van boekbindvakmanschap, er is zelfs – met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid – geen professionele boekbinder aan te pas gekomen. Voor het ongeoefende oog is het boekje niet meer dan een 400 jaar oud vodje. En ik vind het prachtig.
Het boekje uit 1590 bevindt zich in het Regionaal Archief Nijmegen in het archief van het Kapittel van de Sint Stevenskerk van Nijmegen (NL_NmRAN_375-4080). Het bevat zowel een register van huwelijksafkondigingen als het zielboek, een register van overledenen voor wie in de kerk gebeden werd. In de literatuur wordt dit boekje kortweg aangeduid als het Zielboek, hetgeen ik hier ook zal doen.
Het Zielboek is maar één katern groot en telt vier dubbelbladen. De omslag van perkament is er rechtstreeks aan vastgenaaid met een paar steken. Wat de omslag zo bijzonder maakt, is dat het maculatuur is, hergebruikt perkament. In dit geval een bladzijde uit de ‘canon medicinea’. Deze medische encyclopedie was een flink stuk groter dan het zielboek. Om een omslag te maken voor dit kwarto-boekje is maar één bladzijde uit de encyclopedie nodig geweest, dat liggend is gebruikt. Deze bladzijde was groot genoeg voor de omslag, inclusief inslagen aan de bovenzijde en de frontzijde voor. Tevens is er nog een klein overslagje gemaakt vanaf de achterzijde met ook een inslag.
Gezien de vele notities die in de marges van de medische tekst zijn geschreven in verschillende handen, is het handschrift ooit intensief gebruikt. Maar toch is het afgedankt en door iemand in de kerk gebruikt om dit ene katern met maar acht bladen in te bevestigen. Is er een nieuwe, gedrukte versie verschenen waardoor dit oude handschrift niet meer nodig was? De medische wetenschap was volop in beweging in de 16e eeuw, dus het is niet verwonderlijk dat oude handschriften werden vervangen door moderne drukwerken.
Wat wel verwonderlijk is, is hoe een bladzijde uit een medische encyclopedie in de kerk eindigt. Het lijkt niet aannemelijk dat het boek daar in gebruik was. Zou de kapelaan wellicht bij de plaatselijke boekbinder om een stukje van het goedkoopste perkament gevraagd hebben? En heeft de boekbinder van een arts deze afgedankte encyclopedie voor een prikkie kunnen kopen om het perkament en wellicht ook de band te hergebruiken en heeft hij de kapelaan blij gemaakt met een bladzijde hieruit? Zeker zullen we het nooit weten….
Het Zielboek is niet het enige voorbeeld van het gebruik van oude bladzijdes als omslagje bij de Sint Stevenskerk. Bij een ander kwarto boekje uit hetzelfde Kapittelarchief is ook maculatuur gebruikt als omslag (NL_NmRAN_375-4062). Het betreft een 16 folio tellend registertje van pacht-, verkoop-, verhuur- en andere contracten van de Sint Stevenskerk, betreffende de jaren 1543 en 1551 tot en met 1559. Achterin is een korte lijst van eigendom- en schuldbrieven waarin ook andere posten van inkomsten en uitgaven der Sint Stevenskerk zijn opgenomen. De zes katernen van elk twee dubbelbladen zijn, net als bij het Zielboek, rechtstreeks genaaid aan de omslag met wit linnen garen. De omslag is een grote bladzijde uit een nog niet geïdentificeerd boek, maar het bevat naast Latijnse tekst ook muziekstukken. Ook hier lijkt de hele bladzijde te zijn gebruikt, en was er nog net genoeg over om aan de kopzijde een inslag te maken. Er is geen overslag.
Ik heb tot op heden zeven gebonden archiefstukken onderzocht uit het Sint Stevenskerk archief, en zes daarvan hebben maculatuur als omslag (zoals deze twee boekjes) of als schutbladen. Het betreft hier zowel bladzijden uit boeken als oude brieven en oorkondes. Nader onderzoek naar andere stukken uit dit archief kunnen wellicht meer duidelijkheid geven over de mate van hergebruik van perkamenten stukken door de mensen in de Sint Stevenskerk. Maar de tot op heden onderzochte zeven boeken geven in ieder geval aan dat het gebruik van maculatuur zeker niet zeldzaam was.