Daniël Ermens – september 2023.
Boekenwielen of boekenmolens spreken tot de verbeelding van de boekenliefhebber. Aan de Academie Berchem Beeldende Kunsten leek het Koen Van Hees, student Meubel- en interieurontwerp, een uitdaging om zelf een boekenwiel te maken. Wij danken hem voor het beschikbaar stellen van zijn materiaal om het op onze website te delen.
Boekenwiel, vrij naar zeventiende-eeuws ontwerp
Door: Koen Van Hees
Een boekenwiel is een roterend boekenrek, waarmee je verschillende boeken tegelijk kunt openleggen en afwisselend kunt lezen. De boeken draaien verticaal, zoals het rad van een watermolen.
De eerste afbeelding van een boekenwiel is een zestiende-eeuwse illustratie door Agostino Ramelli. Hij heeft zijn machine nooit zelf gebouwd, maar het principe is door anderen toegepast.
Tekening van het Ramelli-wiel en foto een onbekende reconstructie
Volgens Ramelli was een boekenwiel onmisbaar voor de academicus om meerdere boeken tegelijk te kunnen raadplegen, hoewel het in de praktijk vermoedelijk vooral een meubel was om te pronken met bijzondere boeken uit de collectie van de eigenaar.
Er zijn twee methoden om de legplanken in een boekenwiel in evenwicht te houden wanneer het wordt gedraaid. Het ontwerp van Ramelli gebruikt een systeem met tandwielen die in één vlak – planetair – aangestuurd worden door de hoofdas. De tandwielen zorgen ervoor dat iedere boekenplank in dezelfde hoek blijft, ongeacht de stand van het wiel.
Enkele ingenieursstudenten op het Rochester Institute of Technology hebben in 2018 een Ramelli-wiel gebouwd volgens de originele tekeningen. Het weegt 600 kg en staat daar vandaag in de universiteitsbibliotheek als pronkstuk.
Het boekenwiel van het Rochester Institute of Technology
In de universiteitsbibliotheek van Gent staat eveneens een boekenmolen gebouwd volgens dit principe, maar dan drie keer zo breed. Het is in de achttiende eeuw gebouwd voor de Sint-Pietersabdij in Gent. De technische tekeningen ervoor zijn van Charles Nolet.
Het boekenwiel in de UB Gent 
In de zeventiende eeuw werd een boekenwiel zonder tandwielen ontwikkeld, waarbij de boekenplanken in balans werden gehouden door de zwaartekracht, zoals de cabines van een reuzenrad. De plankjes moeten daarvoor goed uitgebalanceerd zijn – met zichtbare of onzichtbare gewichten – zodat de ze niet doordraaien als er een boek op wordt geplaatst.
Een eenvoudig exemplaar is te bezichtigen in de Bibliotheca Thysiana in Leiden.
Het boekenwiel in de Bibliotheca Thysiana in Leiden
Een mooi exemplaar van dit type, vervaardigd in de zeventiende eeuw, is gemaakt uit mahoniehout en bevatte oorspronkelijk ook een voetrem uit messing, die een blokkeringsmechanisme aanstuurde. De boekenleggers zijn onzichtbaar verzwaard. Met de bescheiden afmetingen en door het ontbreken van tandwielen is dit ontwerp sierlijker dan dat van Ramelli. Waarschijnlijk werd het voor een bibliotheek van een kathedraal of klooster vervaardigd. In de negentiende eeuw was het in bezit van Victor Hugo en in 1968 schonk een kunstverzamelaar het aan het museum van de Uniwersytet Jagielloński in Krakau, waar het vandaag nog steeds te bewonderen is.
Het boekenwiel in de UB in Krakau
Het is dit boekenwiel dat ik besloot na te maken. Hoewel is technisch uitdagend was om de juiste balans voor de boekenplanken te vinden, leende dit elegante model zich beter voor een eerste poging dan het plompe, van tandwielen voorziene Ramelli-wiel.
Mijn belangrijkste gereedschap was een CNC handfrees, waarmee makkelijk vormen konden worden uitgesneden of inkervingen konden worden gemaakt op basis van computerplannen. Het meubel is gemaakt in 18 mm multiplex beukenhout. Vanwege de kruislingse verlijming van de platen fineer, werkt multiplex niet. Om te voorkomen dat de wielen en staanders zijdelings doorbuigen zijn er multiplex steunlatten haaks op gemonteerd. De leggers zijn in 9 mm MDF. MDF is redelijk zwaar, zodat het gewicht van een boek minder invloed heeft op het zwaartepunt van de boekenlegger. De houtverbindingen zijn verlijmd en verstevigd met domino-houtverbindingen.
Het eindresultaat:
Het boekenwiel van Koen Van Hees