Ons bereikte het droeve bericht dat boekrestaurator en voormalig BNB-lid Katinka Keus is overleden. Katinka was opgeleid als costumière voor toneel- en operakostuums. Met Nicolaas Wijnberg kreeg zij twee zonen, Klaas en Caspar. Zij is zich als autodidact na haar 35ste in het boekbinden gaan verdiepen. Haar focus lag aanvankelijk op het ontwerpen van kunstboekbanden. Zo ontmoette zij haar tweede levenspartner, de bekende Engelse kunstboekbinder Jeff Clements (1934 – 2021) op de ‘Horizons in Bookbinding’, International Conference in Brighton in 1984.
Uit die tijd stammen een aantal boekbanden die zijn aangekocht door de KB nationale bibliotheek: een bandzetter in bruinlila marokijn met zilver bestempeld en wolkensierpapier in tinten bruin en met parelmoereffect, ook met zilver bestempeld (1771 E 117); een spitselband van mosgroen en geel perkament, met vlakke, ronde rug en kneepgleuven met vier splitsels met aangeplakte soepele platten (1771 B 122); een boekband van blank perkament en zwart boekbinderslinnen en ook in vele tinten blauw binderslinnen, over opgelegde kartonnen veldjes. (1770 B 5, zie afb.)
Toen Jeff zich in 1988 in Amsterdam bij haar voegde, startten zij gezamenlijk Boekbinderij Meridiaan. Het atelier specialiseerde zich in bijzondere boekbanden, kartonnage en restauratiewerk.
Al snel wendden collectiebeheerders en conservatoren zich tot de binderij voor het onderhoud van grote verzamelingen zoals die van het Huis van het Boek in Den Haag. Katinka ontwikkelde een voorliefde voor het oplossen van constructieve vraagstukken in de conservering. Haar driedimensionaal inzicht, kleurkeuze en vaardigheden waren van ongekende precisie en schoonheid. Ook de sensibiliteit en het inzicht waarmee zij de dikte en de treksterkte van het naaigaren aan de beweging en het gewicht van het boek koppelde, waren fenomenaal. Deze kennis is van groot belang bij de restauratie van middeleeuwse manuscripten op perkament.
Omdat deze kennis in Nederland in die tijd niet te vinden was, legde Katinka contact met Engelse deskundigen zoals Christopher Clarkson, Nicolas Pickwoad en ook met designerbinders, zoals James Brockman. Zo ontstond o.a. haar lange vriendschap met Nicolas Pickwoad die altijd in de gastvrije Jan Luijkenstraat kon logeren als hij bij Bijzondere Collecties van de UvA zijn Summer school-lessen gaf.
Jeff en Katinka maakten een uitgebreide schade-inventarisatie voor ca. 150 handschriften van Museum Huis het boek, waarvan er daarna 53 geconserveerd, resp. gerestaureerd werden en van conserveringsdozen zijn voorzien. De bijzondere opdracht voor de herbinding van de 14de-eeuwse Rijmbijbel van Jacob van Maerlant – het oudste geïllustreerde handschrift in het Nederlands- kwam hier ook uit voort. Verder zijn de restauraties van handschriften op perkament van de teksten van Cicero en Lucretius voor de UB Leiden meer dan noemenswaardig.
In 1994 introduceerden de Amerikaanse boekconservator Don Etherington en zijn team uit Texas tijdens de bijeenkomst van de Designer Bookbinders in Oxford een nieuwe methode om lichte boekbandjes met Japans papieren scharnieren te herstellen in plaats van met de gebruikelijke, arbeidsintensieve leren rugvernieuwingen. Deze methode is omarmd door Nederlandse boekrestauratoren als Ada Teitler-Verwey, Katinka en ondergetekende. Het idee kwam precies op tijd om aan de vraag naar goedkoper onderhoud voor lichtere boekbanden te kunnen voldoen. Tegelijkertijd verscheen in 1995 een definitieve uitgave van de Koninklijke Bibliotheek en ICN: de Richtlijnen voor de conservering van leren en perkamenten boekbanden, waarin de meer invasieve, maar ook duurzamere methode voor de zware boeken werd vastgelegd.
Katinka was de eerste die het gebruik van Tyvek®, -een nonwoven polyethyleen membraan- voor de conservering van perkamenten boekbanden in het Nederlandse restauratiewereldje introduceerde. Het is een glad, duurzaam en heel sterk materiaal waarmee o.a. boekbandscharnieren makkelijk konden worden verstevigd.
En toen Carmencho Arrequi haar ideeën over het lijmloos en smaakvol inbinden van oude boeken introduceerde, was Katinka meteen enthousiast en ging als eerste Nederlander naar de bijeenkomsten van Tomorrow’s Past om haar ideeën bij te dragen voor moderne conserveringsbanden om antiquarische boeken. Sinds 2003 exposeerden zij hun werk bij de jaarlijkse Antiquarian Booksellers Association Book Fair in London.
Zo koos Katinka enthousiast voor een aantal nieuwe ontwikkelingen in het vak, zelfs als ze aanvankelijk omstreden waren.
Katinka heeft les gegeven in Engeland en later ook in Letland. En tien jaar geleden nog als gastdocent aan de MA-opleiding Conservation and Restoration van de Universiteit van Amsterdam.
Katinka heeft mijn hand vastgehouden toen ik mijn eerste schreden deed op het boekbindpad. En ze is altijd een enthousiaste fan geweest van ons bedrijf ondanks dat we ook met elkaar concurreerden, en dat heeft onze relatie een bijzondere waarde gegeven. Zij was een eigenzinnige, zeer vaardige boekrestaurator en boekbinder met een goed gevoel voor het materiaal en met een grote smaak.
Elizabet Nijhoff Asser
RNA – restauratie nijhoff asser
Enige publicaties van en over Katinka Keus:
Clements, Jeff, and Katinka Keus. “A Board Attachment, Circa 1560.” in: The New Bookbinder. (1997): 17-18.
Clements, Jeff, Katinka Keus. ‘Een bordbevestiging omstreeks 1560’. Vouwbeen, nº 6 (1998): p. 150-153
Keus, Katinka, Jeff Clements. ‘Een conserveringsband voor het Missale Trajectense’. Vouwbeen, nº 3 (2004)
Clements, Jeff en Katinka Keus “Museum Meermanno at The Hague and the Missale Trajectense” in: Care and Conservation of manuscripts 9, Proceedings of the eighth international seminar held at the University of Copenhagen 14th-15th April 2005, Kopenhagen, 2006. P. 225 – 234
Keus, Katinka, ‘Bringing the Maqrizi in a Better State. The Restoration and Binding of MS Leiden Or. 14.533.’ Journal of Islamic Manuscripts 1.1 (2010): 37-60.
Scheper, Karin, ‘Tyvek® in Book Conservation. It’s Use for Nineteenth Century Material and Parchment Bindings’, In: Journal of Paper Conservation, Vol.12 (2011 ), No. 3, p.6 -15
Heel, van, Jos: ‘Maerlants Rijmbijbel weer thuis’, in: Leeslint jrg. 19 (2019), No. 36, p. 3