Een herbonden handschrift in de Abdij van Berne
door André Geurts – 13 januari 2020
In 1984 werd met publicaties en tentoonstellingen herdacht dat zeshonderd jaar daarvoor Geert Grote overleed. Hij was de vader van de Moderne Devotie, een belangwekkende vernieuwingsbeweging binnen de laatmiddeleeuwse kerk. Door enkele medewerkers van de Katholieke Universiteit Nijmegen (thans Radboud Universiteit) werd de herdenking aangegrepen om de expositie ‘Moderne Devotie. Figuren en Facetten’ te organiseren. Deze museale presentatie bevatte veel onbekende of weinig getoonde handschriften die een Oost- of Zuid-Nederlandse herkomst hadden. Ook enkele codices uit de Norbertijnenabdij van Berne te Heeswijk-Dinther (Noord-Brabant) waren voor het eerst te zien. Ze verbleven al geruime tijd in de Nijmeegse universiteitsbibliotheek om bestudeerd te worden ten behoeve van een catalogus, maar publicabele onderzoeksresultaten waren uitgebleven. De tentoonstelling van 1984 werd aangegrepen om toch enkele boeken hun welverdiende aandacht te geven.
Een van de meest interessante abdijboeken die werden geëxposeerd, was het handschrift dat thans de signatuur AvBHS00002 draagt en inmiddels geregistreerd is in WorldCat, de grootste bibliografische databank ter wereld (zie: https://ru.on.worldcat.org/oclc/1099236519). In deze codex uit het laatste kwart van de vijftiende eeuw is onder andere het traktaat ‘Vanden XII dogheden’ opgenomen, dat wordt toegeschreven aan Godfried van Wevel, een leerling van de Brabantse mysticus Jan van Ruusbroec. Geert Grote heeft dit traktaat in het Latijn vertaald, hetgeen de reden was het boek in de tentoonstelling van 1984 op te nemen.
In het begin van de twintigste eeuw heeft de filoloog Willem de Vreese bij zijn onderzoek naar de handschriften van Ruusbroec het Bernse abdijboek gezien en hij noteerde toen: “De codex is nog voorzien van zijn oorspronkelijke band, kalfsleer op houten borden, met een slot waarvan de haak echter verloren is. De rug is enigszins beschadigd.” Omdat de band niet meer in perfecte staat verkeerde, is ruim zes decennia later besloten het boek te laten restaureren in de Norbertinessenpriorij Sint-Catharinadal in Oosterhout (Noord-Brabant). De keuze voor Sint-Catharinadal lag voor de hand gezien de spirituele verwantschap met de Abdij van Berne. Wat restauratie destijds inhield verhaalt ons de tekst op een perkamenten strookje, dat op het dekblad van het achterplat is geplakt: “Naar oorspronkelijke band opnieuw ingebonden, – op eikenhout -, en van handgesneden stempels voorzien door Kunstatelier Sint-Catharinadal, ‘67”.
Omdat de notities van zowel De Vreese als van de niet bij naam bekende restaurator van 1967 summier zijn en er van de oorspronkelijk band niets bewaard is gebleven, kon in 1984 niet met zekerheid worden gezegd dat de huidige band van het handschrift een imitatie is van zijn vijftiende-eeuwse voorganger. En daar is ruim 35 jaar later nog geen verandering in gekomen. Wel kan worden geconstateerd dat de versiering met rechthoekige en diagonale blinddruklijnen, en kleine bloemstempeltjes, alsmede de enkelvoudige sluiting goed passen bij eenvoudig versierde laat-middeleeuwse met leer beklede boekbanden.
De band van het Bernse handschrift maakt ook nieuwsgierig naar de boekbinderspraktijk in Sint-Catharinadal. Een eerste onderzoek daarnaar zou kunnen starten in de bibliotheek van de Abdij van Berne zelf, want daar bevinden zich buiten het hier besproken handschrift nog een aantal boeken die ooit in de Norbertinessenpriorij onder handen zijn genomen. Mochten verwijzingen naar Sint-Catharinadal in de codices ontbreken, dan zijn niet uitgedunde inslagen een kenmerk van de door het Kunstatelier gemaakte leren banden dat niet over het hoofd mag worden gezien. Men krijgt de indruk dat de inslagen met beperkte kennis en door het gebruik van veel sterk hechtende lijm en een hamer om deplatkernen zijn gevouwen. Dat mag opmerkelijk heten als je in je werkplaats regelmatig de gelegenheid hebt om de inslagen van oude boekbanden zorgvuldig te bekijken.