Door: Ludo Vandamme – september 2021.
Het boek onder signatuur HF 909 in de Openbare Bibliotheek van Brugge is een Venetiaanse druk die vanwege zijn paneelstempelband op 28 mei 2020 werd aangekocht bij het Duitse veilinghuis Reiss & Sohn. De paneelgestempelde platten zijn gevormd uit bord, bekleed met kalfsleder. De oorspronkelijk rug werd (in de negentiende eeuw?) vervangen.
Brugge, Openbare Bibliotheek, HF 909: voorplat
Het voor- en achterplat (16 x 11 cm) zijn identiek versierd: boven en onderaan een paneel met een vuurspuwende draak, ingesloten door twijgen met bloesems (5 x 8 cm), en tussen beide panelen in een lang, smal paneel in de vorm van een fries (2 x 8 cm) met de afbeelding van een boerendans met vijf figuren: een vrouw, drie dansende boeren en een doedelzakspeler. De vrouw staat in het midden, met in elke hand een verticaal wapperend lint, de boeren dansen haar richting uit (twee links en een rechts). Uiterst rechts speelt een muzikant doedelzak, hij stapt naar rechts, weg van de vrouw en de dansende boeren, maar kijkt wel over zijn schouder naar hen. Het is geen optocht, wel een dynamisch tafereel dat nauw aansluit bij houtsneden van Hans Holbein, meer algemeen bij laatmiddeleeuwse miniaturen en bij schilderijen van Pieter Bruegel.
Brugge, Openbare Bibliotheek, HF 909: boerendansfries
Het is vooral deze bijzondere picturale fries, waarvan meerdere varianten voorkomen, die ons fascineert en ook in het verleden de aandacht trok van onderzoekers, zoals E. P. Goldschmidt. Hij beschrijft een band die hij ca. 1520 dateert en waarin een boerendansfries voorkomt, terwijl de grote panelen boven en onder een marge hebben met daarin het opschrift OB LAVDEM XPRISTI LIBRvM HVNC RECTE LIGAVI LVDOVICVS BLOC. Vandaar dat de boerendansfries, ook vandaag nog, wordt gekoppeld aan Brugse binders, met name aan Ludovicus Bloc, actief in Brugge tussen 1484 en 1524 (†), en Antoon van Gavere. Van Bloc is intussen een indrukwekkend corpus aan banden bekend, al dan niet paneelgestempeld, wereldwijd bewaard, rond manuscripten en vroege drukken.
Brugge, Openbare Bibliotheek, HF 909: boekblok en band
Prosper Verheyden die 1942 orde bracht in de vele varianten van de boerendansfries, wees op het breder gebruik ervan in Vlaamse en Brabantse ateliers en benoemde de stempels in gebruik in de Brugse werkplaatsen van van Gavere en van Bloc als de typen 1 en 2. De fries afgebeeld op de band die hier aan de orde is, sluit nauw aan bij wat Verheyden als type 4 omschrijft, met onder meer de doedelzakspeler die zich uiterst rechts positioneert en met linten die onder en boven de handen doorlopen. Meerdere type 4-stempels verschillen in detail van elkaar, en ook de fries op onze band wijkt weer enigszins af. Op zoek gaan naar een verklaring van deze minimale verschillen brengt ons bij de openstaande discussie over de wijze waarop matrijzen werden aangemaakt.
Brugge, Openbare Bibliotheek, HF 909: draakpaneel
De zoektocht naar plaats en tijd, naar waar en wanneer onze band werd gebonden en gestempeld, is lastig. Het draakpaneel, hier vier maal aanwezig, is mogelijk Gents en wordt ook aangetroffen bij werk van de Gentse boekbinder Joris van Gavere, onder meer op zes platten (drie volumes) van Angelinus Politianus’ Opera (Lyon, 1545) (Gent, Universiteitsbibliotheek, res. 786).
Het impressum van ons boek biedt in ieder geval een terminus post quem, een Venetiaanse druk uit 1553 met medisch werk van Joannis Bacchanelli (ca. 1508-1571). De handgeschreven provenances op het titelblad maken ons echter niet veel wijzer. Hoe dan ook is het interessant dat onze band het gebruik van de boerendansfries in vermoedelijk Vlaamse ateliers over het midden van de zestiende eeuw heen tilt.
Brugge, Openbare Bibliotheek, HF 909: titelpagina