Prijsvraag: de oudste boekband uit de Nederlanden
Op 31 maart 2024 is het precies veertig jaar geleden dat de eerste leden, waaronder Jos Hermans en Jan Storm van Leeuwen, zich met elkaar verbonden in het Belgisch-Nederlands Boekbandengenootschap (BNB). Het Boekbandengenootschap bestaat uit onderzoekers en liefhebbers van boekbanden en de materiële geschiedenis van het boek. Ter ere van het veertigste jubileum zullen er het hele jaar activiteiten plaatsvinden met als hoogtepunt in het najaar het congres: 40 jaar Belgisch-Nederlands Boekbandengenootschap — nieuwe perspectieven op een rijk verleden. Om dit feestjaar met gepast bombasme in te luiden, schrijft het genootschap een prijsvraag uit!
De oudste boekband in of uit de Lage Landen
In 2021 gaf Eliza Jacobi, restaurator van het Rijksmuseum voor Oudheden (RMO), voor ons genootschap een lezing waarin zij zeer gedetailleerd uiteenzette dat de oudste boekband die in de Lage Landen aanwezig is in Leiden bij het RMO ligt. De koptische meerkaternscodex heeft dan ook de respectabele leeftijd bereikt van circa 1500 jaar. Het is echter duidelijk dat deze codex niet in de Lage Landen, maar in Egypte vervaardigd is en dat riep de vraag op: wat is dan wel de oudste boekband uit de Lage Landen?
Afb. 1 & 2 , De Koptische Codex AMS 9 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.
De gebruikelijke verdachten die dan meteen boven komen drijven, liggen op de lezenaar in Utrecht. Het Museum Catharijneconvent heeft met de Ansfridus Codex (handschrift te dateren als 950-1000 en boekband 1200-1400), de Bernulphuscodex (handschrift te stamt uit ca. 1045 en de boekband uit ca. 1205), en de Lebuïnuscodex (is vervaardigd tussen negende en twaalfde eeuw), drie zeer oude kandidaten voor de verjaardagsslinger. Hoewel geen van de codices in de Lage Landen zijn geschreven (respectievelijk geschreven in St. Gallen, Zwitserland, en in Reichenau, Zuid Duitsland, en in Noordoost Frankrijk), hoeft dat niet te betekenen dat ze niet in de Lage Landen gebonden zijn. Echter zijn de meningen over de datering en lokalisering van de banden verdeeld. Typisch voor boekbanden van deze aard is dat het veranderende gebruiksobjecten waren, die meerdere keren zijn aangepast. Een eerste binding is daardoor niet eenduidig te dateren. De vraag wat de oudste boekband uit de Lage Landen is, blijft daarmee dus nog onbeantwoord.
Afb. 3, 4, 5 de Ansfriduscodex, de Bernulphuscodex en de Lebuïnescodex, Museum Catherijneconvent, Utrecht, fotograaf Ruben de Heer.
Hoe zit het dan met de bekende Codex Eyckensis? De codex staat bij sommigen te boek als oudste uit de Benelux. Is de discussie daar dan niet mee afgerond? Het handschrift is geschreven in de achtste eeuw in Maaseik, waar het boek zich nog steeds bevindt. Het oudste naaisel wordt gedateerd als twaalfde-eeuws volgens de speciale website over de codex. Het boek is echter opnieuw gebonden en de huidige band is jonger dan ons genootschap. In 2017 is een eerdere boekband van deze Maaseikse codex uit de vijftiende of zestiende eeuw teruggevonden. De teruggevonden band is niet de eerste band geweest die het boekblok heeft mogen versieren. Toch het is wel zeer bijzonder dat de beide delen los van elkaar bewaard zijn gebleven. Door de naaiposities te onderzoeken heeft professor Lieve Watteeuw kunnen bevestigen dat de twee delen inderdaad bij elkaar hoorden en er kan dus gesteld worden dat de band in de Lage Landen is vervaardigd. Hoewel het boekblok dus zeer oud is, is de band waarschijnlijk niet de oudste uit de Lage Landen.
De oudste bekende binders
We kunnen in onze zoektocht naar de oudste boekband in plaats van naar boeken ook naar de binders kijken. Voor de oudste boekbinders uit de Lage Landen zitten we in de tweede helft van de vijftiende eeuw — althans, volgens de collecties van de Koninklijke Bibliotheek beschreven door Jan Storm van Leeuwen (Jan Storm van Leeuwen, De meest opmerkelijke boekbanden uit eigen bezit, Den Haag: Koninklijke Bibliotheek, 1983). Denk hierbij aan karthuizer broeder Jacobus van Gruytroey (Luik, tweede helft vijftiende eeuw), minderbroeder Hubertus, lettersnijder Johan Veldener (Leuven, 1476), een binder van Willem Vreelant (Brugge, 1460), Peeter Janssen (Klooster St. Agnietenberg, Zwolle, 1450-1500), en Ludovicus Ravescot (Leuven, 1480-1490) (Storm van Leeuwen, De meest opmerkelijke boekbanden…, 19-21). Allen komen in de kronieken dus pas in de tweede helft van de vijftiende eeuw naar de voorgrond en dat roept de vraag op: welke binders waren er dan voor de boekdrukkunst actief in de Lage Landen?
Afb. 6 Boekbinder aan naaibank uit Dirk de Bray’s Kort Onderweijs van het boeckenbinden, 1658, Noord Hollands Archief, Haarlem.
Een verjaardagsslinger van boekbanden
De oudste boekband uit de Lage Landen is dus allesbehalve een uitgemaakte zaak. Door te zoeken naar de oudste, vinden we een hele collectie prachtige oude banden. Behalve naar de rijkelijk gevulde boekenplanken van de grote instituten zijn we juist ook nieuwsgierig naar de oude boekbanden die in huiselijke kringen de planken bezwaren. Alle voorgedragen boekbanden uit privé- en publieksbibliotheken zullen in chronologische volgorde als vlaggen aan onze verjaardagsslinger worden toegevoegd.
We ontvangen de inzendingen voor de prijsvraag graag vóór 1 september 2024 via de mail: info@boekbandengenootschap.nl. Je kunt in de mail een (of meerdere) foto’s toevoegen van uw boekband, een foto van de titelpagina en eventueel andere aanvullende informatie. Door de foto te sturen geef je toestemming aan ons om deze foto te gebruiken voor de verjaardagsslinger en voor eventuele publicaties (blog, artikel, nieuwsbrief, etc) omtrent onze verjaardag en de prijsvraag. We plaatsen géén persoonlijke gegevens van de eigenaar, tenzij uitdrukkelijk toestemming hiervoor is verleend.
Het BNB-bestuur doet alvast een eerste aanzet. De oudste banden uit de Lage Landen uit onze collecties zijn een uiterst vreemd spitselbandje met daarin Het geestelijke leven door Theodorus Gerardi uit 1657, en een geborduurd boekbandje met ‘’t groot Hoorns, Enkhuyser Alkmaerder en Purmerender Liede-boeck, uit 1737 verkocht bij de erven van Weduwe G. De Groot in Amsterdam. We kijken uit naar alle inzendingen en nodigen iedereen uit voor de feestelijke activiteiten van het komende jaar. Het programma is op boekbandengenootschap.nl te vinden, maar kan ook via een nieuwsbrief op de digitale deurmat worden ontvangen.