Demonstratie perkament maken in Wierden | Belgisch-Nederlands Boekbandengenootschap

Door Elizabet Nijhoff Asser – januari 2022.

Op zaterdag 25 september 2021 was er even een ‘window of opportunity’ tussen de elkaar nog steeds opvolgende coronagolven. Zo konden de leden van het Boekbandengenootschap deelnemen aan de al eerder uitgestelde excursie naar Dick en Ellen Timmerman, perkamentmakers in Wierden, Overijssel. Voor ons bezoek was er speciaal een grote partytent in de tuin van Ellen Wentink-Timmerman opgezet. Hier vond de demonstratie van het perkament maken plaats. Voor thee en koffie was gezorgd, evenals een heerlijke soep voor de lunch. De ongeveer twintig aanwezigen voelden zich direct thuis door dit hartelijke welkom.

Perkament is gemaakt van dierenhuid, meestal van kalfs-, geiten- of schapenhuid. Maar het kan ook van ezels-, rendieren- of vissenhuid gemaakt worden. Het is een huid die na de ontharing in gestrekte toestand op een frame gedroogd wordt. De huid wordt dus niet, zoals bij leer, door looistoffen op zo’n manier chemisch veranderd dat de huid duurzaam is tegen vocht, schimmel en bacteriën. Perkament kan dus niet tegen vocht, het zwelt dan op en als het te lang vochtig is, vergaat het.

Bestuurslid Astrid Beckers verzorgde een mooie toevoeging aan de demonstratie door een tafel met een dertigtal vaak oude perkamenten banden in te richten die door de aanwezigen van dichtbij bekeken en ter hand genomen konden worden. Een minibandensalon met een grote diversiteit aan banden: de oudste band uit 1543, was een kopert met doorgehaalde leren bindingen, en de jongste was een historiserende 20ste-eeuwse band, fraai verguld, over de Rococo-periode. Voor het perkament van de banden was vooral kalfs- en schapenhuid gebruikt. Ook waren er enkele 18de-eeuwse groen gekleurde perkamenten bandjes, die vaak om almanakjes zaten.

Minibandensalon Perkamenten banden, door Astrid Beckers

Dick Timmerman (78) is in 1993 na zijn pensionering als docent kunstzinnige vormgeving van de Christelijke Scholengemeenschap Het Noordik in Almelo, begonnen met zijn pogingen om perkament te maken. Op vakantie in Hongarije hoorde hij in een bibliotheek een restaurator klagen over de slechte kwaliteit van het moderne perkament. Dit was de aanleiding voor een hobby die hem vanaf die tijd bezig houdt en nu ook zijn dochter Ellen heeft aangestoken.

Zij zijn op dit moment de enige perkamentmakers in Nederland. Ook in de rest van de wereld zijn perkamentmakers dun gezaaid. Een van de redenen voor het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland om het ambacht van perkament maken in 2016 op de Nationale inventaris van Immaterieel Cultureel Erfgoed te plaatsen. In 2019 is Dick voor zijn werk benoemd tot Ridder in de orde van Oranje Nassau. Door het tonen van het ambacht laat hij zien hoe arbeidsintensief het maken van perkament is en die kennis is onmisbaar om de historische boekproductie en het schrijven van een boek te kunnen begrijpen.

Dick was er van begin af aan op gebrand om echt bruikbaar perkament te maken, dus niet voor de ambachtelijke show. Dat betekende dat hij zich niet alleen de historische receptuur eigen moest maken, maar zich ook moest verdiepen in alle aspecten van het huidige gebruik van perkament: bij het perkament voor een boekbinder blijft de vleeszijde, de kant die ingelijmd wordt lekker ruw. Bij het perkament voor een kalligraaf moeten beide zijden fluwelig beschrijfbaar en het liefst zo gelijk mogelijk zijn. Perkament voor een orgel moet extreem dun zijn, maar nog steeds sterk. Perkament voor restauratie moet aan te passen zijn aan het object dat gerestaureerd wordt. Dick vertelt dat hij de eerste tien jaar van zijn hobby nooit tevreden was met het resultaat. Hij verdiepte zich in vele historische recepten. Hij schreef later in 2014 het boekje: ‘Perkament, van ambacht tot kunst’, over deze zoektocht, dat hij in eigen beheer uitgaf. Hij gooide veel van zijn probeersels weg. Het begon pas in 2002-2003 te lopen. Toen konden klanten zijn vellen ook echt gebruiken.

Wat is nu de crux van het perkament maken? Het is een ambacht dat al millennia bestaat en over de hele wereld is toegepast op heel veel verschillende manieren.

Het begint bij de slachterij waar de huiden worden geselecteerd: liefst van jonge dieren (kalveren niet ouder dan een half jaar) en met zo min mogelijk beschadigingen in de vorm van insectenbeten of littekens. Een niet te zware pigmentering is ook prettig voor een zo egaal mogelijke kleur. Op de vleesboom worden met een scherp rond mes de resten vet en bloed van de vleeskant van de huid gehaald. Daarna gaat de huid acht dagen in een kalkbad (calciumhydroxide in water) om de haren uit de haarzakjes los te maken. Het bad moet in beweging blijven. Dan wordt de huid op de vleesboom aan de haarzijde ontdaan van haren en de inhoud van zweet- en talgkliertjes. Vervolgens gaan de huiden weer in een kalkbad en daarna weer op de vleesboom. Tussen de collageenvezels in de huid zit een grondsubstantie (knies) die bestaat uit grote moleculen. Deze grondsubstantie wordt door de perkamentmaker deels verwijderd, deels blijft ze zitten. Dat evenwicht is eigenlijk de crux van goed perkament maken.

Vervolgens spant Timmerman de huiden op de raamwerken die hij in zijn werkplaats heeft. Hij spant het niet heel strak op, het vel is nog nat en heel lubberig. Met zijn ronde, maanvormige mes duwt hij als het ware het vocht uit de opgespannen huid. Er komt een dikkere witte vloeistof (yoghurtdikte) uit de huid gelopen. Terwijl hij deze handeling systematisch over de hele huid uitvoert, stelt hij de spanning in het raam telkens wat bij. Wanneer de huid droog is, kan de huid op dikte geschraapt worden. Daarna begint het schuren met de schuurmachine. Hij begint meestal met korrel 80 en hij kan eindigen met korrel 1500, afhankelijk wat de afnemer als eindproduct wil. Met korrel 1500 wordt het perkament spiegelglad. Ook kunnen de vlees- en de haarzijde verschillend afgewerkt worden. De doorsnee dikte voor perkament is 0,25 mm. Het perkament van de Parijse bijbeltjes uit de 14de eeuw was veel dunner, nl. ongeveer 0,15 mm dik.

*… en duwt hij het vocht met de grondsubstantie uit de huid*

Ellen en Dick maken uitsluitend perkament op bestelling. Hun productie is ca. drie vellen per week. Zij horen graag, voordat ze aan de slag gaan, wat precies de wensen zijn van de afnemers van hun bijzondere product.

Dick en Ellen kleuren hun perkament soms wel om het een mooi, oude tint te geven. Ze verven met een extract uit de bladeren van een walnoten boom. Bleken van perkament met waterstofperoxide doen ze niet.

Perkament wordt per vierkante Engelse voet (ca. 30 x30 cm) verhandeld: uit een geitenhuid kunnen een tot negen voeten gehaald worden afhankelijk van de ouderdom van het dier. Een voet perkament kost ca. € 15 à 30,–

Contact: dtimmerman10@hetnet.nl