Digitale Bandensalon – Boekrecycling

Digitale Bandensalon – Boekrecycling

Tekst en foto’s: Astrid Beckers

Recycling is van alle tijden. Ook de middeleeuwers waren hier zeer bedreven in, zeker in het recyclen van oude boeken. Want niet alleen tegenwoordig is kennis op een gegeven moment achterhaald of is een oude uitgave van een bestseller vervangen door een nieuwere. Vanaf het moment dat men kennis en ideeën is gaan opschrijven in boeken, zijn deze boeken op een gegeven moment verouderd, achterhaald of simpelweg versleten. En wat doe je er dan mee? Zoiets kostbaars als een boek gooi je niet bij het afval.

Dus verkoop je dit aan bijvoorbeeld de instrumentbouwer of de boekbinder. Want beiden waren blij met het perkament waarop het boek geschreven was. De een omdat je er prima orgelpijpen mee kunt afdichten, de ander omdat je het kunt gebruiken ter versteviging van je nieuwe boeken. In onnoemlijk veel middeleeuwse, maar ook 16e-, 17e- en 18e-eeuwse boeken vind je stukken van oude bladen terug. Deze afgedankte en herbruikte stukjes noemt men officieel ‘membra disjescta’ en wanneer het in een boek is gebruikt wordt apart de term ‘maculatuur’ gebruikt.

(alle boeken uit deze Bandensalon zijn afkomstig van het Regionaal Archief Nijmegen: RAN)

Onzichtbaar

Meestal zit de maculatuur verwerkt ín de boekband en is het gebruikt om te verstevigen. Veel boekbinders deden dit. Want waarom zou je een duur, nieuw stuk perkament verknippen tot strookjes om op de rug van het boekblok plakken als je ook een oud stukje hebt liggen? En je ziet er niets van. Toch…?

Voorplat, RAN, archief 1, inv. nr. 735.

Indirect gestrengelde perkamenten omslagband met overslag en klampslot. Het boekblok heeft maculatuur rugbeleg. De trapeziumvorm van de stukjes en de onregelmatige rand doet sterk vermoeden dat dit de resten zijn van een kamvormig rugbeleg waarbij het losse oor of schutblad ooit is verwijderd. Inhoud: Rekeningen der stad Nijmegen over het jaar 1567. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 735.

Detail rug boekblok, RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 735.
voorplat, RAN, archief 469, inv. nr. 1340.

Direct genaaide en gestrengelde perkamenten omslag. Meerdere rugstrookjes ter versteviging van maculatuur. Inhoud: rekeningen van de St. Michiel of Ellendige Broederschap over de periode 1485 – 1515. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv. nr. 1340.

Detail van een rugstrookje. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv. nr. 1340.
Voorplat. RAN, archief 546, inv. nr. 20.

Gotische band met hoekbeslag, stootknoppen en riemsluiting. Elk van de (ongeveer) 44 papieren katernen heeft hartstrookjes. Verschillend van grootte en verschillend van materiaal: zowel blanco perkament als maculatuur. Inhoud: Passie Ons Lieven Heren -Vanden soeven getiden -Dat Testament Ons Lieven Heren -Evangeliën met glosa (zomerstuk), 1421. RAN, 546 Collectie Codices tot het jaar 1600, inv. nr. 20.

Detail hartstrookjes. RAN, archief 546, inv. nr. 20.
Voorplat. RAN, archief 469, inv. nr. 1567.

Éénkaterns boekje waarbij het papieren katern rechtstreeks is gestrengeld aan de papieren omslag. Hartstrookjes van maculatuur. Inhoud: rekeningen van de H. Geest Broederschap over het jaar 1498. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv nr 1567.

Detail hartstrookje onder. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv nr 1567.
Voorplat. RAN, archief 469, inv nr 1242.

Éénkaterns boekje waarbij het katern rechtstreeks is gestrengeld aan de papieren omslag en de uiteinden van de strengels zijn teruggestoken door zowel omslag als katern. Ter versteviging zijn in het hart van het katern hartstrookjes toegevoegd en aan de buitenkant tegen de rug zijn rugstrookjes toegevoegd. Strengels, rug- en hartstrookjes zijn van maculatuur. Inhoud: Rekening van de H. Kruisbroederschap over het jaar 1456. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv nr 1242.

Detail bovenste strengel en hartstrookje. RAN,archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv nr 1242.
Voorplat. RAN, archief 469, inv. nr. 1770.

Bij dit boek is goed zichtbaar dat ook de papiermaker afval niet schuwde. Het karton voor de platkernen is 2 mm dik en in één keer geschept. Het bevat de meest uiteenlopende materia.len, waaronder takjes, touw, stukjes beschreven perkament en veel stukken en stukjes bedrukt papier.
Spitselband, waarbij de rug van het boekblok is verstevigd met vijf perkamenten strookjes maculatuur rugbeleg. Inhoud: ‘Restantboeck der armen dess H. cruyss ende die ellendige Broederschappen van alle haer incompsten enz. Gemaeckt by Derick van haeps, als rentmeester’ over de jaren 1608-1699. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv. nr. 1770.

Links de platkern van karton gemaakt van afgedankte materialen, het dekblad is naar links opzij gehouden. In het midden de vijf uiteinden van de strookjes rugbeleg. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv. nr. 1770.
Detail van de platkern met allerlei hergebruikt materiaal en de uiteinden van de strookjes rugbeleg. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv. nr. 1770.
Voorplat. RAN, archief 1, inv. nr. 701.

Direct gestrengelde perkamenten omslag. De drie papieren (dikke) katernen zijn elk met twee strengels aan de omslag vastgemaakt. De strengels zijn van maculatuur. Dit is in het hart van het katern goed zichtbaar terwijl het op de rug van het boek vervaagd is. Inhoud: rekeningen der stad Nijmegen over het jaar 1532. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 701.

Detail strengel in het hart van een katern. RAN, archief 1, inv. nr. 701.
Detail van de boekrug met strengels. Het is amper zichtbaar dat dit maculatuur is. RAN, archief 1, inv. nr. 701.
Voorplat. RAN, archief 469, inv. nr. 1591

Éénkaternsboekje met papieren omslag. Het papieren katern is met 2 strengels vastgemaakt aan de omslag. De uiteinden van de strengels zijn op de rug gelaten. Ter versteviging zijn er hartstrookjes en rugstrookjes toegevoegd. De strookjes en de strengels zijn van maculatuur. Inhoud: rekeningen van de H. Geest Broederschap over het jaar 1530. RAN, archief 469 Nijmeegse Broederschappen, inv. nr. 1591.

Detail van de bovenste strengel en rugstrookje. RAN, archief 469, inv. nr. 1591
Detail van het bovenste hartstrookje. RAN, archief 469, inv. nr. 1591

Zichtbaar

Bovenstaande voorbeelden betreffen allemaal welhaast onzichtbare toepassingen van maculatuur. Maar dit was zeker niet altijd het geval. Zeker als de beurs van de opdrachtgever niet zo groot was, werden ook op zichtbare plekken de afgedankte bladzijdes hergebruikt als schutbladen en zelfs als omslag.

Voorplat. RAN, archief 1, inv,nr. 712

Indirect gestrengelde perkamenten omslag met overslag. Het achterste katern heeft een omgehangen oor van maculatuur. Inhoud: rekeningen der stad Nijmegen over het jaar 1544. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 712.

Achterste schutblad dat met een kim om het laatste katern heen zit. Rechts binnenzijde omslag. RAN, archief 1, inv. nr. 712.
Voorplat. RAN, archief 117, inv. nr. 1396

Gotische band met klampsloten en een papieren boekblok. Gemaakt omstreeks 1445. De dekbladen voor en achter zijn maculatuur afkomstig uit hetzelfde boek. Inhoud: ‘Grote zielentroost’, een verhandeling over de tien geboden; ‘Kleine zielentroost’, een verhandeling over de zeven sacramenten; 21 overwegend religieuze gebeden, liederen en gedichten. RAN, archief 117 De beide weeshuizen, inv. nr. 1396.

Schutblad voor (v) en eerste bladzijde van het boek (f.1r) RAN, archief 117, inv. nr. 1396.
Links de laatste bladzijde, rechts de rectozijde van het achterste schutblad. RAN, archief 117, inv. nr. 1396.
Voorplat, RAN, archief 1, inv nr 747.

Aangehaalde perkamenten omslag met doorgehaalde leren bindingen. De omslag wordt op het voorplat vastgemaakt met een klampslot. Het voorste en achterste katern hebben een oor van maculatuur. In tegenstelling tot de meeste maculatuur in het RAN, is dit geen hergebruikte bladzijde maar een hergebruikte oorkonde. Inhoud: Rekeningen der stad Nijmegen over het jaar 1579. RAN, archief 1 stadsarchief Nijmegen, inv. nr. 747.

Binnenzijde voorplat met het maculatuur oor (rectozijde) en f.1r van het schutbladkatern. RAN, archief 1 stadsarchief Nijmegen, inv. nr. 747.
Versozijde van het maculatuur oor om het voorste schutbladkatern. RAN, archief 1 stadsarchief Nijmegen, inv. nr. 747.
Voorplat. RAN, archief 3, inv. nr. 1819.

Naast de vorige band zijn er nog twee boeken met een hergebruikte oorkonde. Het betreft Schepenprotocollen uit het Oud Rechterlijke Archief van Nijmegen met een volledige oorkonde als omslag. De eerste is het Schepenprotocol, bevattende de volontaire acten over het jaar 1451. Als omslag is een charter gebruikt, bevattende een akte van overdracht van een lijfrente door de Stad Nijmegen aan Goyssen van Ysendaern, kanunnik te Xanten, opgesteld in 1422. De vier katernen zijn direct aan de omslag gestrengeld. RAN, archief 3 Oud Rechterlijk Archief Nijmegen, inv. nr. 1819.

Binnenzijde omslag. RAN, archief 3 Oud Rechterlijk Archief Nijmegen, inv. nr. 1819.
Voorplat. RAN, archief 3, inv. nr. 1820.

Het andere Schepenprotocol is van een jaar later en bevat de volontaire acten over het jaar 1452. Ook dit was van origine een direct gestrengelde omslag, maar na restauratie zijn de katernen genaaid. Als omslag is een charter gebruikt, bevattende een akte van overdracht van een lijfrente door de Stad Nijmegen aan Lambert van den Zande, kanunnik te Xanten, 1422. RAN, archief 3 Oud Rechterlijk Archief Nijmegen, inv. nr. 1820.

Binnenzijde omslag. RAN, archief 3 Oud Rechterlijk Archief Nijmegen, inv. nr. 1820.
Voorplat. RAN, archief 280, inv. nr. 549.

In een indirect gestrengelde omslag zit de enige bewaard gebleven kerkmeestersrekening uit de periode dat de Nijmeegse Sint-Stevenskerk nog een Katholieke kerk was. Deze rekening is opgemaakt door kerkmeester Buys over de periode 16 april 1585 en 24 maart 1587. Het voorste en achterste katern hebben Latijnse handschriftfragmenten als omgehangen schutblad. RAN, archief 280 Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen Stad en Land, inv. nr. 549.

Links de laatste bladzijde, rechts de rectozijde van het omgehangen schutblad. RAN, archief 280 Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen Stad en Land, inv. nr. 549.
Links de versozijde van het omgehangen schutblad, rechts de binnenzijde van het achterplat en de overslag. RAN, archief 280 Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen Stad en Land, inv. nr. 549.
De kim van het omgehangen schutblad tussen het een na laatste en laatste katern. RAN, archief 280 Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen Stad en Land, inv. nr. 549.
Voorplat. archief 1. inv. nr. 743.

Deze indirect gestrengelde omslag met overslag en klampsluiting bevat de Rekeningen der stad Nijmegen over het jaar 1575. Het eerste en laatste katern hebben een omgehangen oor van maculatuur. Het boek waaruit de herbruikte bladen komen was kleiner dan dat waarvoor het nu gebruikt is, gezien het feit dat er een dubbelblad is gebruikt om (amper) de zelfde hoogte te verkrijgen als het boekblok. Het was tevens een goed gebruikt boek want de bladen staan vol met aantekeningen. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 743.

Detail van de rug van het boekblok. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 743.
Binnenzijde voorplat en rectozijde omgehangen oor. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 743.
Versozijde omgehangen oor en f.1r van het eerste schutbladkatern. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 743.
Laatste bladzijde van het achterste schutbladkatern en rectozijde van het omgehangen oor. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 743.
Versozijde van het omgehangen oor en de binnenzijde van het achterplat en overslag. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 743.
Voorplat. RAN, archief 1, inv. nr. 739.

Deze Nijmeegse stadsrekeningen over het jaar 1571 hebben ook de, wellicht reeds vertrouwde, indirect gestrengelde omslag met overslag en klampsluiting. Ook hier een oor van maculatuur, maar deze keer niet omgehangen om een schutbladkatern. De oren eindigen bij dit boek in een kamvormig rugbeleg. Ook de strengels zijn maculatuur. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 739.

Detail van de rug van het boekblok. Op de rug de trapeziumvormige plakstroken, donkerbruin door de beenderlijm. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 739.
De strengel waarmee de omslag is vastgemaakt loopt over de boekblokrug parallel aan de binding. Er is nog net een rode letter zichtbaar: ook de strengels zijn maculatuur. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 739.
Binnenzijde voorplat en rectozijde van het voorste oor. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 739.
Versozijde van het achterste oor en de binnenzijde van het achterplat met de overslag. RAN, archief 1 Stadsbestuur Nijmegen, inv. nr. 739.

Dit is maar een kleine selectie van de maculatuur die te vinden is in het Regionaal Archief Nijmegen. Tussen 2016 en 2018 heb ik iets meer dan 200 boeken en bindingen van voor 1600 onderzocht. Van deze 200 onderzochte delen bleek in 101 maculatuur gebruikt te zijn. Daar komt nog bij dat er 35 losse stukken maculatuur zijn gearchiveerd die zijn vrijgekomen bij bijvoorbeeld restauratie. Maar ook vele tientallen tot wellicht honderden charters hebben zegelstaarten van membra disiecta. Voor wie verder wil lezen, er verschijnt in november in het Numaga Jaarboek 2020 een artikel over de collectie membra disiecta in het RAN.