Digitale Bandensalon – Rondjes draaien
Vanwege de Corona pandemie zijn de bandensalons in 2020 in het gedrang gekomen. Om toch gezamenlijk naar boekbanden te kunnen kijken, hebben we gekozen voor een digitale Bandensalon. In deze allereerste digitale Bandensalon presenteren we een serie boekenbanden met een bijzonder gemeenschappelijk kenmerk: ze zijn rond.
De hiernaast afgebeelde Thomas van Aquino heeft een object op zijn schoot: het is rechthoekig, met wit/beige binnenzijde en een groene buitenkant. De kans is groot dat u dit voorwerp herkent als een boek. De vorm van een boek is zo vertrouwd, dat het haast niet is voor te stellen dat er ook boeken met andere vormen bestaan. Ook vierkante boeken en oblong boeken hebben nog altijd vier rechte hoeken. Maar wat gebeurt er als we een aantal van die rechte hoeken afronden? Dat gaan we in deze Bandensalon verkennen: wij geven een rondje!
Codex Rotundus
Eén van de oudste voorbeelden van een rond boek is de – zeer adequaat genaamde – Codex Rotundus. Dit Frans-Latijnse getijdenboekje uit 1490 komt uit Brugge. Het is 9,3 centimeter in doorsnede, telt 266 perkamenten bladen en past precies in je hand. De huidige band is 17e eeuws, maar de 3 klampsloten zijn nog wel origineel.
Elke bladzijde heeft een perfecte cirkelvormige opmaak. Elke afbeelding en elk stukje tekst is gepast in deze cirkel die ook nog eens extra is geaccentueerd met de getekende rand. Vanaf de eerste plannen voor het boek was het duidelijk dat dit een rond boekje moest gaan worden. Kopiist, verluchter en binder zaten op één lijn en werkten allen met hetzelfde idee als uitgangspunt. Alleen de binder liet een klein stukje recht om daar de katernen aan elkaar te naaien en zodoende een kleine rug te creëren. Hildesheim, Dombibliothek Hildesheim, Hs 728
Rundbuch
Een ander rond boek is het – niet erg verrassend genaamde – Rundbuch uit de hofbibliotheek van Julius Echter, prinsbisschop van Würzburg. Het is gemaakt in de periode 1585-1588 en is met 27 centimeter in doorsnee aanzienlijk groter dan de Codex Rotundus. De platten hebben een platkern van karton en zijn overtrokken met kalfsleer.
Lange tijd werd als binder van dit boek Caspar Meuser (1531/32 – 1593) genoemd, de binder van het bekende hartvormige gebedenboek van Anna van Denemarken. Maar nieuw vergelijkingsonderzoek van de gebruikte stempels en fileten voor de goudstempeling laat zien dat het waarschijnlijker is dat Gregor Schenk (1545 – 1588) de binder is geweest. Ook van hem zijn meerdere boekbanden overgeleverd.
Dat beide heren worden genoemd is niet heel verwonderlijk, aangezien ze beiden bij hofboekbinder Jakob Krause in de leer zijn geweest en ze beiden hofboekbinder geweest zijn bij Julius Echter. (Gregor Schenk was dat in de periode 1572-1574 en vanaf 1585. Van Caspar Meuser is dit niet goed na te gaan, al wordt hij wel genoemd als de opvolger van Krause na diens dood in 1587)
Het boek is volledig rond en lijkt op het eerste gezicht geen rug te hebben, in tegenstelling tot de Codex Rotundus waar een kleine, maar duidelijke rug de platten en het boekblok bijeen houdt en er aan de andere drie kanten – voor zover je van kanten kunt spreken – een slot is bevestigd.
Het voorplat van het Rundbuch vormt een mooie, gelijkmatige cirkel en de gehele omtrek van deze cirkel is de snede. Deze is bovendien uitgebreid geciseleerd, verguld en geverfd: er zijn bloemenranken te zien, maar ook een bisschop met staf en het wapen van bisschop Echter.
De rug bevindt zich ‘in’ het boek en snijdt de cirkel in twee gelijke helften. Zowel links als rechts van de ‘rug’ opent het boek zich en kunnen er in totaal vijf boeken worden gelezen – drie aan de ene kant en twee aan de andere kant. Al deze boeken bevatten katholieke teksten uit de 16e eeuw.
Als we de bladzijden van dit boek iets beter bekijken, valt op dat er een duidelijk verkleurde rechthoek om de tekst heen staat. Boven, onder en rechts van de tekst heeft het papier een andere kleur. Dit komt omdat de vijf boekjes in eerste instantie bedoeld waren om tussen rechthoekige platten gebonden te worden. Tussen het aankopen van deze gedrukte werken en het laten binden door de binder heeft de bisschop besloten dat het boek een ronde vorm moest krijgen.
Maar van een rechthoekig boekblok kan een boekbinder moeilijk een groot deel afsnoeien om een cirkel te verkrijgen, want dan valt er een deel tekst weg. De enige oplossing is om er eerst een stuk aan te plakken vooraleer je er een stuk af kunt halen. En dat heeft de binder dus gedaan: elk blad is aan drie kanten vergroot door er een stuk papier aan vast te plakken.
Er zijn twee manieren waarop de binder dit kan hebben gedaan. (1) Hij heeft uit een vel een rechthoek ter grootte van de bladzijde geknipt en vervolgens deze veelhoek om de bladzijde heen geplakt. Op deze manier is er alleen een plakrand daar waar het extra papier tegen het originele boekblok is geplakt. (2) De binder heeft drie losse rechthoekjes geknipt, welke vervolgens afzonderlijk tegen boven, onder en zijkant zijn geplakt. Dit kost minder papier, maar resulteert in extra lijnranden.
Helaas is het niet te zien welke manier de binder heeft gebruikt, omdat de hoekjes van het originele boekblok zijn weggesnoeid, de plek waar de mogelijke extra lijnranden zichtbaar zouden zijn.
Een oplettende codicoloog of boekbinder heeft nu waarschijnlijk één woord in gedachten bij deze aanplak-praktijken: opdikking! Wanneer bij een boekblok bij elk blad een stuk wordt aangeplakt, ziet dat er schematisch ongeveer zo uit:
We zouden dus verwachten dat het gedeelte waar beide stukken papier aan elkaar gelijmd zijn, twee keer zo dik is geworden, maar wanneer we de snedes bekijken, blijkt hiervan geen sprake te zijn.
De enige verklaring is dat zowel het boekblokpapier als het nieuwe papier een beetje zijn geschuurd om het dunner te maken, waarna ze aan elkaar zijn geplakt. Een heidens karwei om een rond boek te verkrijgen!
Het Rundbuch wordt tegenwoordig bewaard in de Universiteit van Würzberg, waar ze ook een webpagina met bijzonder veel informatie hebben over dit bijzondere boek.
Qu’ran
Een boek dat relatief vaak – als samenvatting – in een bijzondere vorm te vinden is, is de Koran. Deze kleine, ronde, Turkse samenvatting van de Koran uit de 16e eeuw heeft een diameter van slechts 4 centimeter. Voor zover de rug zichtbaar is, lijkt zelfs deze met de ronding mee te lopen. Het boekje telt 316 bladeren en twee schutbladen. Het leren bandje is versierd met goudstempeling en cuir-cisele. Het bijpassende zilveren doosje vertoond nog sporen van vergulding. Waar dit boekje zich tegenwoordig bevindt, is onduidelijk. De laatste gegevens komen van Sotheby’s.
Een ander Arabisch rond boekje is het onderstaande gebedenboekje uit Turkije. Het wordt gedateerd rond 1600 en is 6,9 centimeter in diameter. De vijf bladen zijn van leer waar met inkt en goud op geschreven en getekend is. De versieringen zijn gemaakt van uitgesneden en gegaufreerd papier en leer. De band is van goudbestempeld leer. Het boekje bevindt zich in de Khalili Collectie.
Ronde gerechten
Ronde boeken zijn niet enkel iets van vroeger. Ook tegenwoordig kun je nog ronde boeken tegen komen waarbij de vorm vaak gerelateerd is aan de inhoud. Twee voorbeelden hiervan zijn de boeken Pizza en Taarten & vlaaien. Beide boeken zijn uitgegeven in dezelfde serie en zijn 29 centimeter in doorsnee. De inhoud is duidelijk: het ene geeft recepten voor pizza’s, het andere voor taart.
Op de bladzijden wordt deze ronde vorm mooi doorgezet. Elke openslag heeft links een bladzijde tekst met recept, rechts een volledige bladzijde met een pizza of taart. Een zeer uitnodigend design.
Kopzijde rug ‘Pizza’ 
Kopzijde rug ‘Taarten & vlaaien’
Beide kookboeken zijn gebonden als een simpele bandzetter. Het is duidelijk dat de verhouding tussen de grootte van het boekblok en de rug niet klopt. Het boekblok is te zwaar om door de rug goed bijeen gehouden te worden. De kracht die in de kneep op de schutbladen komt te staan, is al goed zichtbaar wanneer de rug van boven wordt bekeken. Rechts bij het paarskleurige Taarten & vlaaien is de band al flink vervormd.
Bordje rond
Kookboeken blijken goed vertegenwoordigd in de groep Ronde boeken. Een voorbeeld waar niet de vorm van het gerecht, maar de vorm van het servies de vorm van het boek inspireerde, is Porties voor peuters. Het voorplat, met een diameter van 22,5 centimeter, zet de lezer op het verkeerde been, omdat de opmaak dusdanig is dat de rug eigenlijk de bovenzijde van het boek lijkt te zijn.
Ook wanneer we het boek openen, is de opmaak nog steeds vreemd georiënteerd. Wel is nu de keuze voor het ronde bord zichtbaar geworden.
Het achterplat geeft uitkomst wat betreft de oriëntatie van voorplat en bladzijdes. Het achterplat bestaat namelijk uit twee kartonnen delen, die samen een standaard vormen. Zo vormt het boek zijn eigen boekenstandaard en kun je – ook kokend – het recept goed raadplegen. Dit verklaart bovendien de keuze voor een ringband als rug logisch, het boek moet volledig kunnen openen en open blijven liggen.
Patrijspoort
Een rond boek kan ook indirect geïnspireerd zijn door de inhoud. Het boek Oceanen heeft op het voorplat een roestige patrijspoort staan waardoorheen we de oceaan in kijken. Een vriendelijke dolfijn kijkt naar binnen en lijkt je uit te nodigen het boek open te slaan.
Voordat we het boek openen, is een nadere beschouwing van de buitenkant geoorloofd. Het heeft een doorsnede van 29 centimeter en is 3,5 centimeter dik. Daar waar we de snedes van het boek verwachten, blijken de randen van een ronde doos te zitten. Het boek zit dus in een doos, die onderdeel blijkt van de binding.
Ook goed zichtbaar is de ‘voet’ van het boek. Daar waar de boeken hierboven besproken rond zijn, op de rug na, heeft dit boek behalve een rechte rug ook een recht stukje aan de staartzijde waar het boek op staat. Dit komt de stevigheid van de binding zeker ten goede komen.
Wanneer we het boek openen, blijkt dat ze creatief zijn omgesprongen met de ronding van het blad. Veel bladzijden hebben een lay-out waar op creatieve wijze gebruik wordt gemaakt van de vorm van het boek.
Hoe verder we in het boek bladeren, hoe dieper we in de doos komen. Tot het laatste blad – het schutblad – wordt omgeslagen. Dan blijkt het achterplat nog een verborgen ruimte te bevatten waar stickers en kaarten in zitten.
Het boek is gebonden als bandzetter, alleen het achterplat is verdiept en opgebouwd als doos. Hoewel het relatief zware papier rust in de doos als het boek in de kast staat, heeft het gewicht wel zijn tol geëist van de kleine rug. Het gaas is al losgescheurd van de binnenzijde van de rug en de schutbladen beginnen los te raken.
Rondfietsen
Een hele serie ronde boekjes zijn de fietsroutes van de ANWB. Deze boekjes zijn met hun 19 centimeter in doorsnede redelijk handzaam. Aangezien ze fietsroutes bevatten en meegenomen dienen te worden, is dit een vereiste.
Elke provincie heeft zijn eigen boekje: Rondje Zeeland, Rondje Gelderland etc. De ronde vorm is hier duidelijk ingegeven door de uitdrukking ‘een rondje fietsen’. Bij Rondje Holland zijn ze nog een stapje verder gegaan door het voorplat het uiterlijk te geven van het welbekende blauw-witte fietsverkeersbord. De overige boekjes hebben foto’s van de desbetreffende provincie op de band staan. Wat betreft lay-out van de binnenzijde is er verder niets met de ronde vorm gedaan.
Opmerkelijk is het materiaal voor de band. De platkern is blauw foam, heel licht en waterbestendig. Wellicht met het oog op een fietstocht? De platbekleding is een soort plastic sticker, eveneens weerbestendig. Het boekblok is genaaid gebrocheerd en daarna in de band geplakt. Alles is vervolgens gelijk af gesneden. Al met al een heel licht, simpel boekje.
Balletje rond
Een boek van een heel ander kaliber is EK Voetbal 2008. Dit ronde boek over het Europees Kampioenschap Voetbal in 2008 is rond als een voetbal met een diameter van bijna 30 centimeter. Er is niet simpelweg een voetbal afgedrukt op het bekledingspapier, maar is er daadwerkelijk een zeer overtuigende ‘look & feel’ van een voetbal op de band gemaakt. De gewatteerde platkernen zijn overtrokken met wit en zwart nepleer in het bekende voetbalpatroon.
De band is als bandzetter om het genaaid gebrocheerd boekblok gezet. De inhoud doet verder niets met de ronding van het boek.
Functioneel rond
Een boek kan ook rond zijn omdat dat de functie ten goede komt. Een mooi voorbeeld is de vijfdelige serie 50 marbled papers van Geert van Daal. Deze marmerboekjes zijn aan het eind van de jaren 80 van de vorige eeuw gemaakt. De eerste was gemaakt in opdracht van antiquair Frits Knuf, waarmee de toon was gezet voor een serie. Het derde boekje werd in 1989 speciaal voor een marmerconferentie in Santa Fé samengesteld.
Naast een los voor- en achterplat van karton bevatten de boekjes, met een diameter van 15 centimeter, voorbeelden van gemarmerd papier. Alles is ‘gebonden’ met één boekschroef, waardoor het uitwaaieren van de bladen zeer gemakkelijk gaat. Een prima stalenboek waarbij de ronde vorm ten gunste komt van de functie.
Ronde boeken zijn wel een uitdaging om in de boekenkast te houden. Eén onoplettende stoot tegen de kast en er rollen boeken uit… Wat dat betreft zijn rechthoekige boeken standvastiger
